★ Phong thụ ★

“Phong thụ” (風樹), cũng dùng “phong mộc” (風木), nghĩa đen là cây (thụ/mộc) bị gió (phong) lay. Từ này trích từ lời của thầy Tử Lộ*, rằng 《树欲静而风不止，子欲养而亲不待》:

“Thụ dục tịnh nhi phong bất chỉ,
Tử dục dưỡng nhi thân bất đãi.”

Về câu 《树欲静而风不止，子欲养而亲不待》, có tài liệu viết khác, chẳng hạn 《木欲静而风不停，子欲养而亲不在》, tức “Mộc dục tịnh nhi phong bất đình, Tử dục dưỡng nhi thân bất tại.”

Tuy cách viết có khác nhau (thụ/mộc, chỉ/đình, đãi/tại), nhưng tựu trung đều có thể hiểu là:
Cây muốn lặng mà gió chẳng ngừng,
Con muốn nuôi mà cha mẹ không còn sống.

★ Phòng vi ★

Từ này có nghĩa là ngăn ngừa, đề phòng, chú ý giữ gìn trước cái hại nhỏ, từ đó mà tránh cái hại lớn.
“Đại Nam quốc sử diễn ca” (Lê Ngô Cát – Đặng Huy Trứ) có câu:
“Đạo thường chẳng cẩn phòng vi,
Chị em chung chạ loạn bề đại luân.”
Hai câu này nằm trong phần nói về nhà Trần khi đã bắt đầu suy.

Làm từ này lại nhớ câu chuyện “Cần phải giữ tính hạnh của mình” trong “Quốc văn giáo khoa thư” (Lớp Sơ Đẳng) do nhóm tác giả Trần Trọng Kim biên soạn. Chuyện như sau:

★ Quản huyền ★

“Quản huyền”, chữ Hán viết là 管絃, trong đó:

• quản là ống sáo;
• huyền là dây đàn.

“Quản huyền” nghĩa đen là ống sáo và dây đàn, nghĩa mở rộng dùng để nói về tiếng sáo tiếng đàn, hay tiếng nhạc, nhạc cụ và liên quan âm nhạc nói chung.

Một số tác phẩm xưa có dùng từ này:”Tần cung nữ oán Bái công văn” của Đặng Trần Thường: “Trướng thu phong lạc bậc quản huyền xưa”.

“Truyện Kiều” của Nguyễn Du:
“Kiệu hoa đâu đã đến ngoài,
Quản huyền đâu đã giục người sinh ly.”

★ Quyên cát ★

“Quyên cát”, chữ Hán viết là 涓吉, trong đó:

• “quyên” là chọn, lựa chọn, kén chọn;
• “cát” là tốt lành.

“Tầm nguyên từ điển” của Bửu Kế giảng “quyên cát” là lựa chọn ngày tốt lành (bằng cách xem lịch hoặc xem bói). Đôi khi, “quyên cát” cũng dùng là “quyên cát nhật” với nghĩa tương đương.

Truyện thơ Nôm “Hạnh Thục ca” trong phần “Lập vua Kiến Phúc” có câu:
“Túc thanh cung điện hộ trì,
Mệnh quan quyên cát cập kỳ đăng quang.”

Lưu ý, chữ “quyên” 涓 còn có một nghĩa nữa là dòng nước nhỏ và chữ “quyên” này thì khác với chữ “quyên” (捐) có nghĩa là đóng góp, ủng hộ (quyên góp, quyên tặng) hoặc là trừ bỏ (quyên sinh).

★ Sơ tình ★

“Sơ tình”, chữ Hán viết là 初晴, trong đó:

• “Sơ” là ban đầu, lúc đầu, vừa mới.
• “Tình” là trời tạnh ráo, quang đãng, sáng trong, như trời nắng, không mây thì gọi là “tình thiên” (晴天) hoặc “tình không” (晴空).

“Sơ tình” có thể hiểu là trời vừa rạng hoặc nắng mới, nắng vừa lên. Trong “Truyền kỳ mạn lục” (Nguyễn Dữ), truyện “Cuộc nói chuyện thơ ở Kim Hoa” có dẫn một bài từ gọi là “Xuân từ” của Ngô Chi Lan, viết rằng:

“Sơ tình huân nhân thiên tự tuý,
Diệm dương lâu đài phù noãn khí.”

Chữ Hán là:
初晴薰人天似醉,
艶陽樓臺浮暖氣。

★ Tầm phương ★

“Tầm phương”, chữ Hán viết là 尋芳, trong đó:
– “Tầm” là tìm kiếm, như sưu tầm, tầm nã, truy tầm,…
– “Phương” là hương thơm, hương thơm của cỏ hoa. Chữ “phương” này, theo Từ điển Thiều Chửu, còn có nghĩa là đức hạnh danh dự lưu truyền lại, như “lưu phương bách thế” 流芳百世 để tiếng thơm trăm đời. (Phân biệt với “phương” trong “phương hướng” hoặc “phương pháp”.)

“Tầm phương” nghĩa là tìm hoa thơm, ngụ ý là tìm cảnh đẹp.

Bài “Đề Trấn Quốc tự” (khuyết danh Việt Nam) có câu:
Bất tri thăng nhật tầm phương khách,
Đa thiểu huề trường lai vấn tân.
不知勝日尋芳客，
多少攜觴來問津。
Không biết các vị khách tìm kiếm cảnh ngày đẹp,
Có bao người cùng nhau nâng chén hỏi thăm đường.

★ Thanh khâm ★

“Thanh khâm”, chữ Hán viết là 青襟, trong đó:

• thanh là màu xanh;
• khâm là vạt áo, vạt áo trước, cổ áo.

“Thanh khâm” là vạt áo màu xanh, dùng để chỉ học trò. “Hán Việt từ điển” của Đào Duy Anh giảng: “Ngày xưa học trò trường công ở Tàu mặc áo sắc xanh, nên gọi học trò là thanh khâm”.

Trong “Tài tử đa cùng phú”, Cao Bá Quát viết: “quyết ném thanh khâm sang cẩm tú”. “Tài tử đa cùng” nghĩa là người tài tử gặp nhiều nỗi cùng khổ, đây là bài phú tự than cảnh khốn cùng, đồng thời bày tỏ khí tiết của Cao Bá Quát.

★ Thanh tiêu ★

“Thanh tiêu”, chữ Hán viết là 青霄, trong đó:

• thanh là màu xanh;
• tiêu là khoảng trời trống, cũng dùng để chỉ trời hoặc mây. Từ điển Thiều Chửu giảng “cao nhập vân tiêu” (高入雲霄) nghĩa là cao đến tận trời.

“Thanh tiêu”, theo Từ điển Đào Duy Anh, nghĩa là “trời trong, không mây mù”, cũng có thể dùng để chỉ bầu trời, cõi trời nói chung.

Truyện thơ Nôm “Bích Câu kỳ ngộ” (Cuộc gặp gỡ lạ lùng ở Bích Câu) có câu:
“Vốn xưa thiếp khách thanh tiêu,
Tiên Thù là hiệu, Giáng Kiều là tên.”
Câu này ý nói, nàng Giáng Kiều vốn là người cõi tiên, cõi nhà trời (khách thanh tiêu).

★ Thiên chương ★

“Thiên chương” – 天章, trong đó:

• “thiên” là trời, bầu trời;
• “chương”, theo Tầm nguyên Từ điển của Bửu Kế, là những vẻ đẹp trên trời như sao, mây, ráng, mống (tức cầu vồng – NNVC), mặt trời, mặt trăng.

“Thiên chương” là những thiên thể đẹp đẽ, rực rỡ, nghĩa bóng dùng để chỉ những điều đẹp đẽ, rực rỡ như sao trăng trên trời.
Bản dịch “Chinh phụ ngâm khúc” có câu:
“Sửa xiêm dạo bước tiền đường,
Ngửa trông xem vẻ thiên chương thẫn thờ.”
Ở đây, “thiên chương” chỉ những vì tinh tú trên trời.

★ Thiều hoa ★
“Thiều hoa”, chữ Hán viết là 韶華, trong đó:

– “Thiều” nghĩa là đẹp, tốt đẹp. Từ này vốn chỉ tên một khúc nhạc của vua Thuấn (Trung Hoa cổ đại), sau được dùng để chỉ bài nhạc chính thức của quốc gia, như “quốc thiều” là phần nhạc của bài “quốc ca”. Nét nghĩa “đẹp”, “tốt đẹp” là nét nghĩa mở rộng của “thiều”.
– “Hoa” nghĩa là đẹp, lộng lẫy, rực rỡ, là “hoa” trong các trường hợp “vinh hoa”, “phồn hoa”, “hào hoa”,…

“Thiều hoa”, nghĩa là từ thường dùng để chỉ quang cảnh tốt đẹp, cảnh sắc mùa xuân, bóng mặt trời mùa xuân. Từ điển Hán Việt của Đào Duy Anh giảng “thiều hoa” là “khí trời đẹp tốt” hoặc là “thì giờ buổi thanh niên”, tức là chỉ tuổi trẻ, tuổi thanh xuân xán lạn đẹp đẽ.

Trong bài “Xuân mộ” (Cuối xuân), Ngô Thì Nhậm viết:
Dã hữu thiều hoa hồn vị lão,
Nhất ban sinh ý bất ngôn trung.
也有韶華渾未老，
一般生意不言中。
(Còn có cảnh xuân đẹp hoàn toàn chưa hết hẳn,
Mọi sự sinh sôi đều ở trong sự lặng thinh.)

★ Thông lân ★

Từ này nói cổ vậy chứ dễ hiểu, chỉ là giờ thấy hơi ít dùng thôi.

• “Thông” là hai bên qua lại hoà hợp, nét nghĩa này còn dùng trong từ “thông gia”.
• “Lân” là hàng xóm, láng giềng, xóm giềng. Xưa năm nhà gần nhau là một lân, năm lân là một lý (tức là một làng).

“Thông lân”, theo Tầm nguyên từ điển của Bửu Kế, nghĩa là xóm giềng giao thiệp hoà hợp với nhau. Truyện Hoa Tiên có câu “Cậy đường* cậu cháu, định đường thông lân”.

★ Thuỵ vũ ★

“Thuỵ vũ”, chữ Hán viết là 瑞雨, trong đó:

• “Thuỵ” là tốt lành. Chữ “thuỵ” 瑞 vốn là tên gọi chung của một số loại ngọc (gọi là ngọc khuê), người xưa thường dùng để trao cho nhau làm tin, làm tín vật, lấy ngọc làm dấu hiệu nhận ra nhau, nhắc nhớ nhau. “Thuỵ” mở rộng nghĩa thành tốt lành, sự gì tốt lành thì gọi là “thuỵ”, như “thuỵ triệu” (“triệu” trong “triệu chứng”), “tường thuỵ” đều có nghĩa là điềm lành.
• “Vũ” là mưa.

“Thuỵ vũ” là cơn mưa báo hiệu điềm lành. Theo “Hán Việt từ điển” của Đào Duy Anh, “thuỵ vũ” còn dùng để chỉ “ơn trời mưa phải thời”. Tương tự “thuỵ vũ” là cơn mưa báo điềm lành, “thuỵ vân” là áng mây báo điềm lành.

★ Tiêu y ★

“Tiêu y”, chữ Hán viết là 宵衣, trong đó:

• “tiêu” ban đêm, như “nguyên tiêu” là đêm rằm tháng Giêng;
• “y” ở đây chỉ cái áo.

“Tiêu y”, Tầm nguyên Từ điển của Bửu Kế giảng nghĩa đen là “đang còn đêm mà vẫn trông cho chóng sáng để trở dậy thay áo mà làm việc”, nghĩa bóng chỉ sự siêng năng trong công việc.

Truyện “Lục súc tranh công” có câu “Dóng canh khuyên vui dạ kẻ tiêu y”, đại ý là kẻ siêng năng làm việc nghe tiếng báo tròn canh thì vui mừng (vì trời sắp sáng).

Thành ngữ gốc Hán còn có câu “Tiêu y cán thực” (宵衣旰食), tức là dậy sớm làm việc mà ăn thì để đến chiều muộn mới ăn, cũng chỉ người cần cù, siêng năng.

★ Truân kiển ★

Có lẽ chúng ta đều biết từ “gian truân” hoặc “truân chiên” (mà nay quen dùng “truân chuyên”) nhưng ít biết từ “truân kiển”.

• “Truân” (chữ Hán viết là 屯 hoặc 迍) có nghĩa là khó khăn, gian nan.
• Còn “kiển” (chữ Hán viết là 蹇) nghĩa đen là chân đi khập khiễng, đi tập tễnh hay bị què. Mở rộng ra, “những nỗi khốn ách chậm chạp đều gọi là kiển” (theo Thiều Chửu).

“Tầm nguyên Từ điển” của Bửu Kế giảng “truân kiển” có nghĩa là “gặp bước gian nan, khó khăn” và trích câu “Muốn tế thế hãy còn thời truân kiển” trong bài “Sãi Vãi” của Nguyễn Cư Trinh làm dẫn chứng.

★ Trung khúc ★

“Trung khúc”, chữ Hán viết 衷曲, trong đó:

• Trung là trong lòng, tận đáy lòng;
• Khúc là quanh co, cong, không thẳng, cũng có nghĩa là ẩn tình, điều khó nói.

“Trung khúc” nghĩa là những điều khó nói ở trong lòng, những tâm sự sâu kín khó giãi bày. Truyện Kiều có câu:
“Đủ điều trung khúc ân cần,
Lòng xuân phơi phới chén xuân tàng tàng.”
Đoạn này Kiều Kim gặp nhau, đánh đàn, uống rượu và tâm sự.

★ Túc duyên ★

“Túc duyên”, chữ Hán viết là 宿緣.

Chữ “túc” này vốn có nghĩa là ngủ lại, ngủ qua đêm, trú đêm, sau đó mở rộng ra rất nhiều nghĩa, chẳng hạn nơi ở, chỗ trú ngụ (ký túc xá); lưu, giữ (túc trực); xưa cũ, đã có từ trước, chính là nghĩa trong trường hợp “túc duyên”.
Chữ “duyên” là mối ràng buộc. Theo Thiều Chửu, “cái nhân kết thành cái gì gọi là duyên” và “nhà Phật cho vì nhân mà được quả là duyên”. Trong trường hợp “túc duyên”, Bửu Kế cho rằng “duyên” là “dây liên lạc giữa vợ chồng”. Rộng hơn, “duyên” là “mối liên lạc từ kiếp trước lưu lại kiếp này giữa đôi tình nhân hay giữa hai người bạn bè quen biết”.

★ Vị vong ★

Từ này thực ra mình cũng không biết có nên xếp vào loạt bài “Mỹ từ cổ” không nữa, vì nghĩa của nó hơi buồn.

“Vị vong” (未亡) nghĩa đen là chưa chết. Cái gì chưa thì gọi là vị, như “vị lai” là chưa đến, “vị thành niên” là chưa trưởng thành. “Vong” là chết, mất đi.

Phụ nữ goá chồng thời xưa thường tự xưng là “vị vong” hoặc “vị vong nhân”. Ý là “vì chồng chết, mình cũng không có hứng thú gì sống nữa, đáng lẽ phải chết theo chồng, nay tuy còn sống nhưng cũng tự xem mình như người đáng chết mà chưa chết đấy thôi” (theo Tầm nguyên từ điển của Bửu Kế). Cung oán ngâm khúc có câu: “Bỗng không* mà hoá ra người vị vong”.

★ Xuân huyên ★

“Xuân huyên”, chữ Hán viết là 椿萱, là từ dùng để chỉ cha mẹ, “xuân” chỉ cha, “huyên” chỉ mẹ, cũng gọi “xuân đường” và “huyên đường”. “Đường” ở đây chỉ nhà.

Về gốc tích, “Tầm nguyên từ điển” của Bửu Kế giảng:

• Xuân đường (椿堂): “Xuân” là cây xuân, một thứ cây trong núi sống rất lâu, một mùa xuân hay một mùa thu của cây này dài 8.000 năm. Vì thế dùng chữ “xuân” để ví với cha, cầu mong cha được sống lâu như cây xuân.
• Huyên đường (萱堂): “Huyên” cũng là một thứ cây, tương truyền ăn vào sẽ hết những nỗi buồn phiền lo lắng. Kinh Thi có câu: Yên đắc huyên thảo, ngôn thụ chi bối (焉得諼草言樹之背)* nghĩa là ước gì được cây huyên mà trồng ở sau nhà, (thường là phía Bắc). Mặt khác, theo tục lệ của Trung Hoa xưa, mỗi khi có tế tự bà chủ nhà đứng ở thềm phía Bắc, nên thềm phía Bắc dành riêng cho bà mẹ. Từ đó dùng cây huyên (trồng ở thềm Bắc) chỉ người mẹ.

★ Ỷ lư ★

“Ỷ lư”, chữ Hán viết là 倚閭, trong đó:

• ỷ là dựa vào;
• lư là cái cổng, cái cổng làng.

“Ỷ lư” nghĩa đen là dựa vào cổng (cũng có khi hiểu là dựa vào cửa), nghĩa bóng chỉ cha mẹ dựa cổng trông con về, ý nói lòng cha mẹ thương con. Ngoài ra, “ỷ lư” cũng dùng để chỉ lòng mong đợi tha thiết.

Bài Điếu Trần Quý Cáp viết: “Tân học trung lãnh tụ, hốt thất thử nhân, lạc lạc tiền đồ, cử quốc thiếu niên tề nhất đỗng;
Thọ khảo dữ lệnh danh, chung nan lưỡng đắc, dao dao nhất hoạn, ỷ lư từ mẫu tối thương tâm.”

★ Yên cảnh ★

Yên cảnh, từ Hán Việt, chữ Hán viết là 煙景, trong đó:

– Yên là khói, Từ điển Thiều Chửu giảng “chất hơi nhiều gọi là yên”, như “vân yên” là mây mờ, mây mù.
– Cảnh, Từ điển Thiều Chửu giảng “cái gì hình sắc phân phối có vẻ đẹp thú đều gọi là cảnh”, như phong cảnh 風景, cảnh vật 景物.

“Yên cảnh”, Từ điển Nguyễn Quốc Hùng giảng là cảnh có mây khói, có sương, dùng để chỉ cảnh đẹp thiên nhiên hoặc cảnh ở ẩn. Từ này được dùng rất nhiều trong thơ ca xưa.

– Bài “Anh Vũ châu”, Trịnh Hoài Đức:
Hoàng Hạc lâu nam Anh Vũ châu,
Tiêu sâm yên cảnh nhập thanh lưu.
黃鶴樓南鸚鵡洲，
蕭森煙景入清流。
(Bãi Anh Vũ ở phía nam lầu Hoàng Hạc,
Tiêu điều cảnh khói nhập vào dòng nước xanh.)

★ Yển nguyệt ★

“Yển nguyệt”, chữ Hán viết là 偃月, trong đó:

• Yển là ngửa ra;
• Nguyệt là mặt trăng.

“Yển nguyệt” là vầng trăng ngửa lên, tức vầng trăng khuyết, dáng trăng nghiêng nghiêng, hơi ngửa ra.

Ngoài ra, trăng khuyết còn gọi là “huyền” (弦 – “huyền” tức là vòng cung, một phần của vòng tròn thì gọi là “huyền”).

Trăng khuyết đầu tháng gọi là “sơ huyền” (初弦). Ngày mùng 8, mùng 9 âm lịch gọi là “thượng huyền” (上弦), ngày 22, 23 âm lịch gọi là “hạ huyền” (下弦), những ngày này mặt trăng trông như hình vòng cung.