(Ngày ngày viết chữ) Cổ mỹ từ là loạt bài tập hợp những từ có sắc thái cổ nom rất đẹp trong tiếng Việt. Lưu ý, “Cổ mỹ từ” chỉ là một tên gọi mà Ngày ngày viết chữ đặt cho những từ này, không phải khái niệm “từ cổ” đúng nghĩa của ngôn ngữ học.

Tất cả các cổ mỹ từ mà Ngày ngày viết chữ sưu tầm, lý giải đều được cập nhật tại chuyên mục này theo trật tự ABC. Quý bạn đọc vui lòng không sao chép, không sử dụng lại khi chưa có sự đồng ý bằng văn bản của Ngày ngày viết chữ.

Bài này tập hợp các Cổ mỹ từ theo trật tự từ A đến G. Còn đây là đường dẫn dẫn đến các bài viết theo trật tự:

Từ H đến O    |    Từ P đến Y

---

★ Anh hoài ★

Bài Đề Đông Sơn tự của Nguyễn Trãi có câu rằng:

Quân thân nhất niệm cửu anh hoài,
Giản quý lâm tàm túc nguyện quai.

君親一念久嬰懷，
澗愧林慚夙願乖。

Chữ “anh” 嬰 thường dùng với nghĩa trẻ con, trẻ mới sinh, như anh hài (嬰孩), anh nhi (嬰兒), nhưng cũng có nghĩa là vòng quanh, vấn vít.

“Hoài” 懷 nghĩa là nhớ, mang, lo nghĩ (động từ) hoặc lòng, lòng dạ (danh từ), là chữ “hoài” chúng ta thường gặp trong hoài niệm (懷念), hoài bão (懷抱), hoài thai (懷胎).

“Anh hoài” ở đây nghĩa là “vấn vít trong lòng”.

“Quân thân” là vua và cha mẹ, tức người mình phải phụng sự và phụng dưỡng.

“Giản” 澗 là suối. Trong sách “Cổ mỹ từ” mình có giới thiệu từ “bích giản” (碧澗) nghĩa là khe suối biếc. Chữ “giản” này đồng nghĩa với chữ “khê” 溪 cũng có nghĩa là suối.

“Quý” 愧 và “tàm” 慚 đều có nghĩa là thẹn, tủi, xấu hổ. “Túc nguyện” 夙願 là lời nguyện xưa, lời thề ước xưa. “Quai” 乖 nghĩa là làm trái, làm ngược lại.

Hai câu thơ của Nguyễn Trãi nghĩa là:

Một nỗi niềm với vua và cha mẹ vấn vít trong lòng đã lâu,
Thẹn với suối, tủi với rừng vì làm trái lời nguyện khi xưa.

Tạm dịch:

Tạc lòng ơn chúa công cha,
Tủi rừng thẹn suối khi ta lỡ thề.

---

★ Ẩn ước ★

“Ẩn ước”, chữ Hán là 隱約, Hán Việt từ điển của Đào Duy Anh giảng là “không rõ ràng, phảng phất như có như không”. Gần nghĩa với “ẩn ước” có thể dùng “mông lung” (朦朧), trái nghĩa có thể dùng “minh hiển” (明顯).

Từ này Ngày ngày viết chữ gặp trong câu mở đầu của Thu dạ lữ hoài ngâm (Đinh Nhật Thận), thơ rằng:
Thu dạ tĩnh thiên quang ẩn ước,
Cách sơ liêm đạm chước kim lôi.
Thiên thời nhân sự tương thôi,
Phù sinh nhược mộng kỷ hồi vi hoan.

秋夜靜天光隱約，
隔疏簾淡酌金罍。
天時人事相催，
浮生若夢幾回為歡。

Có bản dịch thơ (khuyết danh) rằng:
Đêm thu lặng, bóng trời thấp thoáng,
Cách rèm thưa chuốc chén gượng nguôi.
Thiên thời nhân sự tương thôi,
Kiếp chiêm bao dễ mấy hồi người ta?

Từ “ẩn ước” ở đây được dịch thành “thấp thoáng”.

Câu “thiên thời nhân sự tương thôi” nghĩa là thời vận của trời và công việc của người thúc giục lẫn nhau.

“Phù sinh nhược mộng” nghĩa là cuộc đời tạm bợ, chẳng bền vững, giống như một giấc chiêm bao. “Vi hoan” nghĩa là làm vui. “Phù sinh nhược mộng kỷ hồi vi hoan?” là cuộc đời tạm bợ, tạm bợ như giấc chiêm bao, được mấy lần làm vui. Thơ Lý Bạch có câu rằng “Phù sinh nhược mộng, vi hoan kỷ hà” (浮生若夢，爲歡幾何).

Một điểm đặc sắc của Thu dạ lữ hoài ngâm là khúc ngâm này viết bằng chữ Hán theo thể song thất lục bát. Nghĩa là khi đọc lên, kể cả khi không hiểu cho lắm, chúng ta vẫn thấy thơ hay và xúc động, da diết. Có lẽ đó là hiệu ứng do thể thơ song thất lục bát mang lại. Trích thêm cho các bạn một đoạn:

Giang khúc khúc trường hồi khúc khúc,
Cảnh du du dạ phục du du.
Tiêu điều quán lữ đình thu,
Lân gia thung chử giang đầu trạo thanh.

Dịch thơ:
Sông quằn quại, ruột càng quằn quại,
Cảnh đìu hiu, dạ lại hiu đìu.
Lữ du ai chẳng tiêu điều?
Tiếng chày trong xóm, tiếng chèo ngoài sông!

Về câu “Cảnh đìu hiu, dạ lại hiu đìu”, Ngày ngày viết chữ có bàn về cách dùng “đìu hiu ~ hiu đìu” trong sách Nỗ lực từng chút, ngòi bút nở hoa. Bạn nào có sách có thể xem thêm, ở trang 198 – 199.

---

---

★ Cát khánh ★

“Cát khánh”, chữ Hán là 吉慶, trong đó:

– “Cát” là tốt lành. Hán Việt tự điển của Thiều Chửu giảng “phàm việc gì vui mừng đều gọi là cát, đối lại với chữ hung 凶”.
– “Khánh” là mừng, chúc mừng, việc mừng, lễ mừng, như khánh thành (慶成) là mừng một việc gì đó đã xong, Quốc khánh (國慶) là dịp vui mừng chung của cả nước.

Chữ “khánh” 慶 tự hình chữ Hán vốn gồm một con hươu (chữ lộc 鹿) và một trái tim (chữ tâm 心) tạo thành, dần dần biến đổi mà có cách viết như hiện nay. Sách Tìm về cội nguồn chữ Hán của Lý Lạc Nghị giải thích “khi người xưa chúc mừng nhau có chuyện vui, thường tặng tấm da hươu để biểu thị tình cảm”, do đó mà chữ khánh có cấu tạo như trên.

“Cát khánh” nghĩa chung dùng để chỉ việc tốt lành, chuyện vui mừng.

Bài Nguyên nhật chí hỷ của Phạm Thận Duật có câu:
Hàn tiêu nhi úc úc nhi hoà,
Thiên thượng nhân gian cát khánh đa.
寒消而燠燠而和，
天上人間吉慶多。
Lạnh nhạt nhoà, ấm ghé qua,
Trời người thấy thế cũng hoà niềm vui.

---

---

★ Cố vũ ★

“Cố vũ”, chữ Hán là 故宇, trong đó:

– “Cố”, Hán Việt tự điển của Thiều Chửu giảng là cũ, gốc, của mình vẫn có từ trước, như cố sự (故事) là chuyện cũ, cố nhân (故人) là người quen cũ, cố hương (故鄉) làng của mình hồi trước, cố quốc (故國) xứ sở đất nước mình hồi trước, v.v..
– “Vũ” là mái hiên nhà, hoán dụ chỉ nhà ở, Thiều Chửu giảng như quỳnh lâu ngọc vũ (瓊樓玉宇) là lầu quỳnh nhà ngọc. Chữ “vũ” này cũng chỉ bốn phương trên dưới trong gầm trời, hoặc chỉ không gian, là chữ “vũ” trong hoàn vũ (寰宇), vũ trụ (宇宙).

Hán Việt từ điển của Đào Duy Anh giảng cố vũ là chỗ mình ở ngày trước.

Bài Ngọc tỉnh liên phú của Mạc Đĩnh Chi có câu:
Kiển hà vi hề trung lưu,
Hạp tương phản hề cố vũ.
蹇何為兮中流，
盍將返兮故宇。
Nhà nghiên cứu Trần Duy Vôn dịch:
Giữa dòng nước ẩn mình chi mãi,
Cố vũ kia sao hãy chẳng về.

---

(1) 天保定爾，
以莫不興。
如山如阜，
如岡如陵，
如川之方至，
以莫不增。

Thiên bảo định nhĩ,
Dĩ mạc bất hưng.
Như sơn như phụ,
Như cương như lăng.
Như xuyên chi phương chí,
Dĩ mạc bất tăng.

và (2)
如月之恒，
如日之升。
如南山之壽，
不騫不崩。
如松柏之茂，
無不爾或承。

Như nguyệt chi hằng,
Như nhật chi thăng.
Như Nam sơn chi thọ,
Bất khiên bất hăng.
Như tùng bách chi mậu,
Vô bất nhĩ hoặc thừa.

Rút từ hai bài trên, ta có chín chữ “như” là: “Như sơn, như phụ, như cương, như lăng, như xuyên chi phương chí, như nguyệt chi hằng, như nhật chi thăng, như Nam sơn chi thọ, như tùng bách chi mậu”.

“Tầm nguyên từ điển” của Bửu Kế giảng nghĩa chín chữ “như” này là: “Như núi, như gò, như núi to, như gò lớn, như sông nước chảy, như trăng thường soi, như mặt trời lên, như Nam sơn thọ (tức là thọ bằng núi Nam – NNVC), như tùng bách xanh tươi”.

Bốn chữ “sơn”, “phụ”, “cương”, “lăng” có thể hiểu chung là núi đồi gò đống các loại. Đại ý, chín chữ “như” này, hay nói gọn là “cửu như”, là lời bề tôi chúc tụng quân vương, thường dùng để chúc thọ, mở rộng là lời chúc phúc, chúc tốt lành.

Trong “Đại Nam quốc sử diễn ca”, câu “Phước lành chúc chữ cửu như” ý nói Nguyễn Huệ lấy lễ bề tôi mà chúc phúc cho vua Lê Hiển Tông.

---

---

★ Di phương ★

“Di phương”, chữ Hán viết là 遺芳, trong đó:
– “Di” là để lại, như di chúc 遺囑 là dặn lại, di truyền 遺傳 là truyền lại, di tích 遺跡 là dấu vết còn lại.
– “Phương” là thơm, đức hạnh, danh dự tốt, như phương thảo 芳草 là cỏ thơm, phương danh 芳名 là tiếng tốt.

Hán Việt từ điển của Đào Duy Anh giảng “di phương” là để tiếng thơm lại đời sau. Hịch tướng sĩ của Trần Quốc Tuấn có câu “nhi nhữ đẳng chi tính danh diệc di phương ư thanh sử hĩ” (而汝等之姓名亦遺芳於青史矣), nghĩa là mà tên họ các ngươi cũng (xem như là) để tiếng thơm lại trong sử xanh, Ngô Tất Tố dịch là “mà tên họ các ngươi cũng sử sách lưu truyền”.

---

Liên quan đến chữ “diệu” còn có một từ rất đẹp nữa là “Lưỡng diệu” (兩曜) – một từ dùng để chỉ mặt trời và mặt trăng.

(Ngoài ra, còn có một từ “diệu linh” khác, chữ Hán viết là 妙齡, có nghĩa là tuổi trẻ, thiếu niên.)

---

Về nét nghĩa xa xôi, dằng dặc, bài “Chí Linh sơn Phượng Hoàng phong” của Trần Nguyên Đán có câu rằng:
Song Phượng du nhiên vọng yểu minh,
Phượng Hoàng vạn cổ ái phương danh.
雙鳳悠然望杳冥，
鳳凰萬古愛芳名。
Nghĩa là:
Xa xa thấp thoáng đỉnh Song Phượng,
Núi Phượng Hoàng nổi tiếng từ ngàn xưa.

Còn Nguyễn Trãi trong bài “Chu trung ngẫu thành kỳ 2” thì viết:
Du nhiên vạn sự vong tình hậu,
Diệu lý chân kham phó trọc lao.
悠然萬事忘情後，
妙理真堪付濁醪。
Nghĩa là:
Muôn việc đời dằng dặc sau khi quên hết,
Thấy lẽ huyền diệu thật đáng phó cho chén rượu đục.

Về nét nghĩa miêu tả cảm giác hứng thú lâng lâng bất tận, bài “Đề Dương công Thuỷ Hoa đình” của Chu Văn An có câu:
Ẩn kỷ quan chúng diệu,
Du nhiên tâm tự đắc.
隱幾觀眾妙，
悠然心自得。
Nghĩa là:
Tựa bên ghế để quan sát mọi điều huyền diệu,
Lâng lâng cảm thấy thoải mái trong lòng.

Còn Nguyễn Sư Phó trong bài “Đề Lộ Hà dịch môn lâu” thì viết:
Bán thốc nguy lâu chẩm thuỷ tiền,
Đăng lâm hành khách hứng du nhiên.
半簇危樓枕水前，
登臨行客興悠然。
Một dãy lầu lớn nguy nga gối sát mép sông,
Khách lên du ngoạn hứng thú vô cùng.

Nguyễn Khuyến trong bài “Sơ Hạ” cũng có câu:
Du nhiên phù trượng dục thừa hứng,
Mãn nhãn trần ai nại nhĩ hà?
悠然扶杖欲乘興，
滿眼塵埃奈爾何？
Muốn nhân hứng lâng lâng chống gậy dạo chơi,
Nhưng đầy mắt là bụi bặm, biết làm sao được?

---

---

Duật vân, chữ Hán còn có thể viết là 霱雲, trong đó riêng chữ duật – 霱 cũng có nghĩa là mây lành. “Đại tự điển Hán-Việt – Hán ngữ cổ và hiện đại” của Trần Văn Chánh giảng “hoàng duật tứ liệt – 黃霱四列” là mây lành vàng bày ra khắp hướng.
Ngoài “duật vân”, từ “tường vân” 祥雲 cũng có nghĩa là mây lành, báo hiệu điều tốt lành.

---

---

---

---

(*) Cá côn [鯤] là một loại cá khổng lồ trong truyền thuyết.

(**) Từ điển Đào Duy Anh biên 900 nghìn dặm, nhưng cũng có tài liệu nói là 9 vạn dặm, tức 90 nghìn dặm. Nói chung con số mang nghĩa tượng trưng là bay rất xa.

---

Nguyễn Khuyến có hai bài thơ dùng từ “độc chước” như sau:

1. Ngẫu thành kỳ 4
   Tà ỷ nam song nguyệt ảnh biên,
   Ngoã tôn độc chước khởi đồ nhiên.
2. Xuân nhật kỳ 3
   Bắc song độc chước đồi nhiên tuý,
   Nhất dục xuyên hài thướng thuý vi.

Bài trước là uống rượu một mình ở “nam song” (cửa sổ phía nam), bài sau là uống rượu một mình ở “bắc song” (cửa sổ phía bắc).

---

Trong bài “Bốc toán tử” của Nghiêm Nhị (Nam Tống) có hai câu rất hay rằng:
“Hoa lạc hoa khai tự hữu thì,
Tổng lại đông quân chủ.”
Nghĩa là:
Hoa rơi, hoa nở tự có lúc,
Đều do chúa xuân làm chủ cả.
Ở đây, chúa xuân được ngầm so sánh với thế lực nắm giữ vận mệnh người khác.

---

Nói chung, “đồng song” là từ chỉ bạn học cùng lớp, cùng thầy. Đây là một từ mà mình rất thích, vừa giàu hình ảnh, vừa giàu ý nghĩa, vừa có câu chuyện. Ngoài “đồng song”, còn có nhiều từ đồng nghĩa dùng để chỉ bạn học chung lớp, chung thầy, chẳng hạn:

• Đồng thân: Nghĩa đen là cùng cha mẹ sinh ra, nghĩa chuyển dùng để chỉ “bạn học cùng một thầy, vì thầy cũng coi như cha mẹ” (theo Từ điển Nguyễn Quốc Hùng). Truyện Kiều, đoạn giới thiệu Kim Trong có câu: “Với Vương Quan, trước vốn là đồng thân” (theo bản Nguyễn Thạch Giang khảo đính và chú giải).
• Đồng nghiễn: Nghĩa đen là cùng nghiên mực, nghĩa chuyển cũng dùng để chỉ bạn học chung lớp, dùng chung nhau một nghiên mực. Bên cạnh đó còn có từ “nghiễn hữu” cũng chỉ bạn học.
• Đồng học: Từ này thì dễ hiểu, nghĩa trên mặt chữ, chỉ bạn học chung. Từ này những bạn hay xem phim, truyện của Trung Quốc ắt có gặp. Ở Việt Nam trước đây cũng có dùng, thường gặp trong thơ ca.

---

---

★ Giai cảnh ★

“Giai cảnh” chữ Hán viết là 佳景 (hoặc 佳境), trong đó:

– “Giai” nghĩa là đẹp, hay, tốt, quý. Là chữ “giai” trong giai âm (佳音) nghĩa là tiếng nhạc êm tai, tin tức tốt lành; giai cú (佳句) nghĩa là câu văn, câu thơ hay; giai kỳ (佳期) là ngày đẹp để làm đám cưới; giai ngẫu (佳耦) chỉ cặp vợ chồng xứng đôi vừa lứa; giai nhân (佳人) chỉ người con gái đẹp; giai thoại (佳話) câu chuyện hay được lưu truyền; v.v.. Xin phân biệt với chữ giai (偕) có nghĩa là đều, cùng, là chữ “giai” trong “bách niên giai lão” (百年偕老) cùng nhau sống đến già trăm tuổi; giai (階) có nghĩa cấp bậc, bậc thềm, là chữ “giai” trong giai cấp (階級), giai đoạn (階段).

– “Cảnh” 景 vốn có nghĩa là ánh mặt trời, sau mở rộng chỉ những thứ bày ra trước mắt, có thể ngắm được, Hán Việt tự điển của Thiều Chửu giảng “cái gì hình sắc phân phối có vẻ đẹp thú đều gọi là cảnh” như phong cảnh (風景), cảnh vật (景物), cảnh sắc (景色), v.v.. Đây cũng là chữ cảnh trong bối cảnh (背景), cảnh ngộ (景遇), gia cảnh (家景), mộng cảnh (夢景), thắng cảnh (勝景), v.v.. Còn chữ cảnh 境 thì có nghĩa là bờ cõi, vùng đất, ranh giới đất, sau dùng để chỉ những thứ xung quanh, hoặc chỉ hoàn cảnh 環境. Trong một số trường hợp, như mộng cảnh, gia cảnh, cảnh ngộ, thắng cảnh thì có thể dùng chữ cảnh 景 hoặc 境, một số trường hợp khác thì lại dùng phân biệt, không thông nghĩa nhau. Ngoài ra, chúng ta nhớ phân biệt với chữ cảnh (警) nghĩa là đề phòng, phòng ngừa, răn bảo trong cảnh báo (警報), cảnh sát (警察).

“Giai cảnh”, Hán Việt từ điển của Đào Duy Anh giảng là “chỗ có cảnh đẹp, chỗ thích tình”. Nói chung, “giai cảnh” dùng để chỉ nơi chốn tuyệt đẹp, khiến người ta thích thú, mê say chiêm ngưỡng.

Bài Chu trung độc toạ (Một mình ngồi trong thuyền) của Phạm Quý Thích có câu:
Khả kham đa bệnh phùng giai cảnh,
Độc đối hàn đăng tứ diểu nhiên.
可堪多病逢佳景，
獨對寒燈思渺然。
Nghĩa là:
Bị bệnh nhiều lại gặp cảnh đẹp,
Một mình trước đèn lạnh mà suy nghĩ xa xăm.

Bài Đáo Phú Xuân thành (Đến thành Phú Xuân) của Phan Huy Ích có câu:
Xuân thành sơn thuỷ đa giai cảnh,
Công hạ thường cung phỏng lãm kỳ.
春城山水多佳景，
公暇常供訪覽奇。
Nghĩa là:
Non nước thành Phú Xuân nhiều cảnh đẹp,
Lúc rỗi việc công thường được đi xem cảnh lạ.

Bài Vũ hậu khán sơn (Sau mưa ngắm núi) của Phan Đức Dư thì dùng từ “giai cảnh” với chữ cảnh 境, trong câu:
Thông lung vạn thảo mộc,
Giai cảnh yểm hà hận.
葱蘢萬草木，
佳境掩何恨。
Nghĩa là:
Cỏ cây xanh um tùm,
Hận vì đã che mất đi cảnh đẹp.

Trên đây là các Cổ mỹ từ theo trật tự từ A đến G. Còn đây là đường dẫn dẫn đến các bài viết theo trật tự:

Từ H đến O    |    Từ P đến Y